1) La palatalisazion dl latin CA y GA te cia y gia:
BUCCA(M) |
> |
bocia |
CANE(M) |
> |
cian |
GALLU(M) |
> |
gial |
2) La cunservazion dl liam consonantich cun L (BL, CL, FL, GL, PL):
BLANK (mprëst germanich) |
> |
blanch |
CLAVE(M) |
> |
tle |
FLAMMA(M) |
> |
flama |
*GLACIA(M) |
> |
dlacia |
PLANU(M) |
> |
plan |
Tl talian ie, ntant sce, l consonant -L- passà a -i-:
FLAMMA(M) > flama ‘fiamma’, FLOCCU(M) > floch ‘fiocco’. La combinazions de ‛consonant + L’ se à cunservà te duc i idioms ladins, mé nia tl fascian: fiama, fioch. Tl ladin gherdëina se à l liam danter i consonanc latins gl y kl svilupà inant te dl (dlacia) y tl (tle).
Lenizion di consonanc intervocalics sëurc latins che possa purté a mudazions nia mé de viers dla sonorisazion dl sonn (ej. T > d), ma nce a na si fricativazion/spirantisazion (ej. P > B > v) o a si sparizion (ej. C > G > -) :
CATENA(M) |
> |
ciadëina |
SAPERE |
> |
savëi |
FORMICA(M) |
> |
furmia |
La lenizion, tud. ‘Schwächung’, ie tla fonetica n prozes de ndeblimënt de n sonn consonantich che da sëurt devënta sonor, per ej.: T > d (ROTA(M) > roda).
3) L se à cunservà la desinënza -(e)s tla segonda persona singulera di verbs:
tu liejes, tu rijes, tu bales.
L se à cunservà -(e)s coche desinënza dl plurel de na gran cumpëida de sostantifs masculins y feminins:
l mulin |
i mulins |
l plajëi |
i plajëies |
l ruf |
i ruves |
la cësa |
la cëses |
la mëisa |
la mëises |
la sëira |
la sëires |
4) Danter l auter à duc i idioms ladins dla Dolomites, y nce vel’ dialet dla Talia dl nord, tla 3a persona singulera y la 3a persona plurela la medema forma:
ël/ëila |
ie |
ëi/ëiles |
ie |
ël/ëila |
à |
ëi/ëiles |
à |
ël/ëila |
vën |
ëi/ëiles |
vën |
ël/ëila |
fina |
ëi/ëiles |
fina |
ël/ëila |
cianta |
ëi/ëiles |
cianta |
5) L elemënt labial qu- y gu- latin y talian ie jit perdù:
‘quadro’ |
cheder |
‘lingua’ |
lënga |
6) Consonanc dopli
Tl ladin ne n’iel nia i consonanc dopli:
FLAMMA |
> |
flama |
GUTTA |
> |
gota |
TERRA |
> |
tiera |
On mé l dopl -ss- intervocalich sëurt per l desferenzië dal -s- sunënt (cësa):
cassa, cuessa, fòssa, ël muessa
ma: luesa, mosula, mëisa, drusé
7) L latin -l- dan dental o palatal
-l- ons al didancuei mé tl ladin dla Val Badia. Ti autri idioms ladins iel de regula vocalisà te -u-.
lat. |
gherdëina |
mar./bad. |
ALTUM |
aut |
alt |
SALTARE |
sauté |
salté |
FALSUM |
fauz |
fals/falz |
FALCEM |
fauc |
falc |