2.7 La preposizion
|
Preposizion scëmples |
Preposizion articuleda |
|||
m. sing. |
m.pl. |
f. sing. y pl. |
f. dan vocal |
|
a |
al |
ai |
ala |
al’ |
da |
dal |
dai |
dala |
dal’ |
de |
dl |
di |
dla |
dl’ |
sa |
sal |
sai |
sala |
sal’ |
ta |
tal |
tai |
tala |
tal’ |
te |
tl |
ti |
tla |
tl’ |
I articuli ne vën nia for dant sciche paroles per si cont. Sce tulon ca la frasa: La roda dl mut ie vedla y chëla dla muta ie nueva, ie i articuli l y la liei ala preposi- zion de che va danora, cun vel’ mudazion tla forma: de → dl, dla.
L mut va al chino. Chësc ciof crësc sal Cason.
Ël vën judà dala maestra. Chëi ie ruvei nchin tal’ega.
Chësc guant ie dla fëna. Nëus on scundù la codla tla paia.
L vën cunsià de ne adurvé nia la formes articuledes dla preposizion cun: cul, cula y cui, ma de scrì ora la formes plëines: cun l, cun la y cun i.
2.7.3 La preposizions “impropries”
La preposizions impropries ie paroles che per l solit à de d’autra funzions gramaticheles (averbs o agetifs), ma che vën nce adurvedes cun la funzion de preposizion per lië n elemënt dla frasa: Vede a cësa do cëina o lië na frasa a n’autra: Vede a cësa do che é finà l lëur. Chëles che vën dant plu suvënz ie la preposizions averbieles che possa nce vester locuzions (a mespies, da daujin, de si bona, n generel y n.i.).
N particuler possa avëi funzion de preposizions:
- i averbs dancà, dovia, daujin, dedite, dedora, do, dla, contra, do, sëura, sot y n.i., canche i va danora a n inuem o a n pronom y forma deberieda n cumplëment:
stame daujin averb, ajache l fej referimënt a n verb;
sëntete daujin a mi preposizion, ajache la fej referimënt a n pronom
y fej deberieda n cumplemënt de luech;
vënie do averb;
do cësa iel n pra preposizion, ajache la fej referimënt a n inuem y
fej deberieda n cumplemënt de luech;
vie ora! averb;
l viv ora de cësa preposizion
Preposizions "impropries" o averbs?
Co pudons’a capì sce l se trata de na preposizion o de n averb?
Sce do iel n inuem (suvënz acumpanià da n articul) pona iel na preposizion. Tlo ejëmpli te chëi che la medema parola ie adurveda doi iedesc coche preposizion y n iede coche averb.
Te me l dijes do scola. preposizion
L dirighënt à rengrazià l publich do l cunzert. preposizion
Te me l dijes do. averb
2.7.4 La locuzions preposizioneles
La locuzions preposizioneles ie grupes de paroles che n ne possa nia spartì y che fej ora na preposizion. L adum de paroles à for na preposizion scëmpla che ie for ala fin. N valgun ejëmpli: per gauja de, de gra a, per merit de, aldò de, dalonc da, daujin a, per mesun de, ntëur a, al cuntrer de, n relazion a, da pert de, n cont de, deberieda cun y n.i.
On venciù de gra a ti.
L viv dalonc da tlo.
La festa ie melgarateda aldò de chël che i conta.
É abù na bela sëira deberieda cun mi cumpanies.
2.7.5 La funzion y la forma dla preposizions

2.7.6 Singula preposizions y si adurvanza
La preposizion a
Tla frasa possela senté ite na relazion de:
- spezificazion: damandé a n polizai; ti pité ciculata ai mutons;
- luech: viver a Urtijëi, resté a cësa;
- muvimënt de vieres n luech: jì a Persenon, sauté a scola;
- mesun o maniera: jì a pe, jì a de mel, sté a spinel, fé a man;
- fin: ruvé a piz;
- mesura: cuejer a 160 degreies;
- priesc: cumpré ju a 300 euro;
- valor destributif: doi a doi.
Tla perioda possela nvië via, cun l verb tl infinitif, na relazion:
- finela: se purvé a finé l lëur per tëmp y ëura;
- de gauja: l se à taià a ziplé;
- de condizion: a l avëi sapù dant ëssen pudù lascé vester;
- de tëmp: l se n à audì dla dutes a ruvé tan tert;
La forma nce locuzions preposizioneles: daujin a, sëura a, dan a, do a, ntëur a, a mesa a y n.i. y locuzions averbieles: a mespies, a uni maniera, a puntin, y n.i.
Sëuraprò vëniel a se l dé truepa locuzions sostantiveles: berca a motor, ciam- pana a martel, ejam a usc, forba a ega, ola a tanf, post a surëdl, strumënt a fla, televijion a culëures y n.i.; locuzions agetiveles: a bonmarcià, a man ciancia y n.i. y locuzions verbeles: depënjer a uele, fé a scusa, mëter a jì, ruvé a piz, scrì a man, sté a cuer, tò a fit, unì a lum, vënder a fosch, vester a una y n.i.
Ies’a a cësa nsnuet?
Ves’a a cësa?
Co ti vala pa a Anna?
Paië 10 euro a cë.
Ti scrì a n cumpani.
Ie pënse a ti.
Respuender avisa a na dumanda.
Ti dé rejon a zachei.
La preposizion da
Tla frasa possela nvië via na relazion de o cun:
- persones: l ie unì cherdà da si oma;
- gauja: murì da fam;
- luech: son ruvà da Bulsan;
- spartizion: dalonc da cësa;
- tëmp: l aspiete da ëures incà;
- mesun o maniera: l se cumporta da scrianzà;
- cualità: n’ëila da antidles;
- fin: ciaval da garejé;
- valor: vester da velch, vester da nia, vester da puech, vester dal muet
Tla perioda possela, cun l verb tl infinitif, nvië via na relazion:
- consecutiva: l davania tan de scioldi da ne savëi nia cie se nfé;
- finela: mprësteme n liber da liejer de viac.
La forma nce locuzions preposizioneles: da pert de, da chësta pert, nchin da, y n.i. y locuzions averbieles: da daujin, da dalonc, da zacan, da vedlamënter y n.i.
Sëuraprò vëniel a se l dé truepa locuzions sostantiveles: fonch da maië, fra da uncorn, jopa da cërn, lech da mont, lën da fueia, liber da cujiné, luesa da corni y n.i.; locuzions agetiveles: da garat, da ledam, da liejer, da mené picià, da maniera, da nibl, da paur, da plajëi, da tëmagiat, da totl, da uem y n.i.; locuzions verbeles: avëi da dì, dé da cë, deventé da revin, fé da gën, maië da cëina, ntënder da mat, savëi da fé, scrì da nuef, unì da mufa, vester da lunesc y n.i.
Can ruves’a da Milan?
Cie uelel pa da mé?
Da ulà ies’a?
Jì da n cumpani.
N problem da ti vester.
Da grant fajerei l dutor.
N ne possa nia fé na elision cun la preposizion da.
Co dijen pa? – Co scrijen pa?
Da o de?
L ie da mëter verda sun la defrënza de senificat dla preposizions da y de.
N particuler iel da tenì cont dla defrënza danter:
n barijel dal vin (= te chël che n mët ite vin) y n barijel de vin (= plën de vin)
y nsci nce danter:
na copa dal / de té, na boza dal / de uele, n sach dala / de farina y n.i.
Chësta preposizions adurvoven nce per auzé ora l mesc ulache n fova da cësa:
Ana da Frëina, Babi da Nudrëi, Śepl da Costa; Zenz de Sulé, Albert de Sodlieja,
Tone de Ronc.
L ie da dì che per chisc ejëmpli ne n’iel nia na regula generela da garat che nes dij canche l toca la preposizion da o de. Te vel’ cajo va a urëdla sibe una che l’autra forma.
Lecordete
Cun da y d’autra indicazions de direzion o luech possel unì a se l dé de plu cumbinazions per mustré su avisa ulache n ie o n va:
dedora da sief, via da troi, su da ciancel, decà da puent, dla da ruf, de zes da tublà,
dalonc da cësa.
Ma n dij: daujin a cësa, permez a cësa.
La preposizion de
Tla frasa possela nvië via na relazions de:
- spezificazion: n got de vin, na scatula de fulimanc, n taier de jopa, n scarnuz de pan;
nce per inuemes de luesc o ziteies: la zità de Bulsan, l crëp de Mëisules, la provinzia de Trënt, l lech de Crespëina, la ijula de Creta, la pastura de Ncisles, l luech de Sëlva, l purtoi de Dantercëpies;
- puscion: i udleies de Carl, la cësa de Roland, l liber de Sonia;
- ulache n ie: n zitadin de Bulsan, l ambolt de Urtijëi, l vëscul de Persenon,
l pluan de Sëlva;
- materia: scatules de carton, n got de scipa, n guant de sëida;
- tëmp: de nuet, de dumënia, de lunesc, d’instà, d’autonn (ma n dij nce: da d’ansciuda, da d’autonn);
- argumënt: liber de storia, rujené de afars, referat de psicologia;
- cuantità: i unirà a cëina de cater, na curiera plëina de jënt;
- valor partitif: n valguni de nëus; un de mi cumpanies.
La forma nce locuzions preposizioneles: aldò de, de vieres de, ora de y n.i.; locuzions averbieles: de cuermënter, de solit, de contra, de si bona y n.i.
Sëuraprò vëniel a se l dé truepa locuzions sostantiveles: ann de nasciuda, bala de nëif, boza de vin, cazina de lana, cësa de cultura, cumpani de scola, dërt de vela, di de festa, fazulët de papier y n.i.; locuzions agetiveles: bon de musa, de bona ueia, de dann, de utl, de lën, ju de corda, rich de vitamines y n.i.; locuzions verbeles: avëi de bujën, cinië de sci, dé de cumedon, dì de no, jì de corp, miné de vester, sté de zes, tré de uedl y n.i.
Audì la minonga de zachei.
Cëla de me capì.
De chi ie pa chësc auto?
De tanc sëis’a?
I rejona de mé.
L ie de Urtijëi.
L liber ie de Sofia.
La preposizion de vën adurveda per fé la forma dl comparatif dan numerei:
plu de vint manco de trëi
Forma dl partitif cun la preposizion de:
Es’a cumprà de bon vin?
L à de gran problems.
Tu me mbinces de bona festes.
Nëus cialon de giapé de biei mëiles.
Vo ti cialëis a de blòta jëunes.
Chisc ie de biei ciofs.
N anconta for inò de ria jënt.
N muessa cumpré de bona massaria.
Lecordete
D’ ie n elemënt eufonich che schiva l jì nsëuralauter dl vocal de na preposizion cun chël de na parola che vën do:
L é giapà da d’autri.
Ti l dé a d’ël.
La preposizion n
La dà esprescion a n’idea de posizion tl spazium y tl tëmp, te n senificat reél o figurà:
jì n feries, jì n miscion, jì n pension, jì n pruzescion.
La forma nce locuzions preposizioneles: n cont de, n cunseguënza de, n cum- pania de, n lecort de y n.i.; locuzions averbieles: bel n curt, n bona fede, n generel y n.i. Sëuraprò vëniel a se l dé locuzions sostantiveles: nibl n tiera, zucher n polver y n.i.; locuzions agetiveles: n flëura, n vita, dut n sanch, fat n cësa, metù n mostra, zará n tòc y n.i.; locuzions verbeles: avëi n mënt, bater n tòc, jì n cuncurs, lascé n pesc, mëter n droa, resté n vita, tò n cunscidrazion, tré n lonch, vester n pericul y n.i.
Avëi i uedli n gota.
Pion via n merdi.
Rujené bel n curt.
N cajo de pericul cherdé aiut.
La scipa ie jita n flistra.
La curespuend, tla majera pert di caji, ala preposizion taliana in y nia dinrer nce ala preposizion tudëscia in.
L Jì n feries. Vester n pericul.
D In Urlaub gehen. In Gefahr sein.
I Andare in ferie. Essere in pericolo.
Lecordete
via n – ora n
Per auzé ora n luech ulache n uel ruvé adroven uni tant nce doi paroles de direzion:
Ël ie jit via n Funes.
Tu ves via n Fascia.
Ie vede ora n cësadafuech.
Jun ie na preposizion metuda adum da ju y n.
Vede jun ciulé.
La preposizion te
Tla frasa possela nvië via na relazion de:
- luech: on n’ancunteda te ustaria;
- tëmp: l ie ruvà te n’ëura;
- de posizion tl spazium: ël lëura te berstot, vede te ustaria.
La curespuend, tla majera pert di caji, ala preposizion taliana in y nia dinrer ala preposizion tudëscia in.
L Avëi la mans te fuia. Ël lëura te na ustaria.
D Die Hände in den Hosentaschen haben. Er arbeitet in einem Gasthaus.
I Avere le mani in tasca. Lui lavora in un’osteria.
La forma nce locuzions preposizioneles: ju te, ite te, su te y n.i.; locuzions averbieles: te uni mumënt, te n santiam, te n aiet, te n bisc, te n iede, te n colp, te mespies y n.i. Sëuraprò vëniel a se l dé locuzions sostantiveles: ciajota te verzon, lëur te ciamp y n.i.; locuzions agetiveles: te de plu rujenedes y n.i.; locuzions verbeles: sté te streda, vester te de bona mans y n.i.
Avëi crëta te sé nstësc.
Bever l café te stua.
Cialé do te n liber.
Ciarië i cufri te auto.
Crëier te Idie.
Cuejer te ëifel.
Avëi la mans te fuia.
Dì te na urëdla.
L bastimënt ie jit sot te puec menuc.
Nes udon inò te doi enes.
Co dijen pa? – Co scrijen pa?
Per chël che à da nfé cun inuemes de luesc iel mé Sëlva che se damanda la preposizion te: vede te Sëlva. Cun duc i autri ons la preposizion a: vede a Bulsan, a Urtijëi, a Tluses, a Persenon y n.i.
N dij y scrij: Ie vede a cësa (son tl lëur de jì).
Ie vede te cësa (son dan porta y vede ite).
Ie son te cësa (son dedite).
La preposizion per
Tla frasa possela nvië via na relazion de:
- luech: son passà per Bulsan;
- termin o vantaje / desvantaje: l ie na lëtra per té; ël l fej per si nteres;
- mesun o maniera: te l feje avëi per posta;
- fin: mplant per dejenfeté l’aria;
- priesc: é vendù la roda per na bagatela;
- giamieda y spartizion: capì zeche per zeche d’auter, multipliché per trëi.
Tla perioda, cun l verb tl infinitif, possela nvië via na relazion de:
- gauja: l ie unì straufà per avëi avisà zënza patent;
- fin: vede te Gherdëina per jì cun i schi.
La forma nce locuzions preposizioneles: ora per, via per, ju per, su per y n.i.; locuzions averbieles: per for, per nia, per ntant, ena per ena, per cajo, per prim y n.i.
Sëuraprò vëniel a se l dé locuzions sostantiveles: cherta per l bastimënt, ciantia per mutons, gabia per i uciei, minister per i stac fulestieres, medejina per l mel de cë y n.i.; locuzions agetiveles: cater per cater, per duta la vita y n.i.; locuzions verbeles: dé per bon, lauré per si cont, mené per l mat, mëter per scrit, ruvé per tëmp y ëura y n.i.
Co dijëis’a per gherdëina?
Dut l bon per ti cumplì di ani.
Chësc vel nce per té.
Avëi misericordia per zachei.
Avëi pascion per la mujiga.
L bradlova per si desdita.
Se spazé per finé n lëur.
Per vën dant te formules de urazion: per l amor de Die, per l amor dl ciel.
La preposizion cun
Tla frasa possela nvië via na relazion de:
- cumpania: é fat ora de resté cun ël; l ie for daulëibon cun la mutans;
o cosses: bever for café cun lat;
- mesun: vede cun la roda;
- gauja: cun chësc frëit se dlacen;
- cumparazion: no cunfrunté ti situazion cun la mia.
La possa nce avëi valor aversatif o cunzessif:
cun duta si aruganza, al messù ala fin damandé purdenanza.
La forma nce locuzions averbieles:
cun referimënt a, cun mesura, cun forza y n.i.
Sëuraprò vëniel a se l dé locuzions sostantiveles: cuncors cun pesć, muvimënt cun la man, ntussieda cun roba da maië, scritura cun de gran pustoms, viac cun la ferata y n.i.; locuzions agetiveles: cuntënt cun puech y n.i.; locuzions verbeles: furné cun sgors, jì cun i schi, jì cun la roda, jì cun d’autres, mustré cun l dëit, sté cun festide y n.i.
Co vala pa cun ti muta?
Cun chi es’a rujenà?
Son a una cun té.
Balé cun zachei.
Cené cun i cumpanies.
Cialé cun crëta al daunì.
Farina mescededa cun zucher.
Fé damat cun l palé.
Furné cun l auto.
Se cunsië cun l dutor.
Sté cun la giames destrates.
Viver cun la familia.
La preposizion sun
Tla frasa possela nvië via na relazion de:
- luech: jì sun l bastimënt, bater i piesc sun fonz, durmì sun l spinel;
- argumënt: n liber sun la storia di ladins;
- maniera: se fé fé i guanc sun mesura, cialé sun i mutons, cumpedé sun i dëic.
La forma nce locuzions preposizioneles: su sun y n.i.; locuzions averbieles: sun chisc auc, sun l colp, sun l cherpé dla di, sun l danterëures, sun la sëira y n.i.
Sëuraprò vëniel a se l dé locuzions sostantiveles: chëuta sun l davani, desgrazia sun l lëur, pitura sun scipa, scrita sun fòssa, trasport sun scines y n.i.; locuzions agetiveles: jit sun l cul, sun mesura, sun cater rodes y n.i.; locuzions verbeles: abiné sun l ciaut, avëi sun l magon, jì sun dui cater, jì sun lista, mené sun pastura, sté sun la pizes di piesc, vester sun la bona streda, vester sun la fin y n.i.
Sun cie dà pa sëura la cësa?
Jì a crëp sun Saslonch.
Juré sun l vaniele.
L bën à abù la sëuravënta sun l mel.
L me à stlut la porta sun l mus.
La cësa sun plaza ie nueva.
Se lascé sun zachei.
Sbriscé sun la streda mola.
Ti jì sun i nierves a zachei.
La preposizions sa(l), ja(l), ta(la)
Chësta trëi preposizions tipiches tl gherdëina per auzé ora te ciuna direzion che n se tol dant de jì.
Ncuei jons sa Bula.
D’instà jons sa mont.
Nes udon a Urtijëi, jal Circolo.
Jì tala Gërva te Sëlva.
2.7.7 Mo n valguna preposizions y particulariteies
Preposizion |
Ejëmpli |
danter |
danter ciel y tiera, te ies bënunì danter nëus |
nchin |
ël dorm for nchin tert, é cris da suinsom nchin japé |
contra |
jì contra la lege, la medejina ie bona contra la tos |
dan |
dan G.C., aspité dan porta, l ie suzedù dan n mëns |
do |
do G.C., do cësa iel n pra, nes udon do cëina |
dlongia, daujin a |
jì a spaz dlongia ruf, ël sta daujin a Persenon |
ntan |
ntan la feries ei viagà truep |
ntra |
i se ujina ntra d’ëi |
ntëur |
jì ntëur zità, maion for ntëur la un |
pra |
cianté pra l cor de dlieja, pra mëisa fans na desëina |
sëura |
la familia che viv sëura nëus, la lum ie sëura mëisa |
sota |
lascé l auto sota cësa, diesc degreies sota nul |
tres |
jì amanonder tres zità, se saludé tres telefon |
zënza |
bever l café zënza zucher, te jires zënza mé |
Sce n muda na preposizion possa mudé l senificat de na frasa
Maniera de dì y scrì |
Spiegazion |
Tu es audì zeche da mé. |
ie te l é dit |
Tu es audì zeche de mé. |
sun mi cont |
Ël damanda a ti. |
nia a zachei d’autri |
Ël damanda do té. |
velch de té |
Ëila resta da d’ël. |
daujin a d’ël |
Ëila resta cun ël. |
deberieda cun ël |
Fé zeche cun l mut. |
deberieda cun ël |
Fé zeche per l mut. |
per si bën |
Fé zeche dal mut. |
ulache l mut sta |
Jì via dal cian. |
n va via dal cian |
Jì via pra l cian. |
jì via daujin al cian |
Jì via per l cian. |
ajache muesse ti fé o dé zeche |
Jì tl bosch. |
ite tl bosch |
Jì a bosch. |
a fé su lënia |
Na boza de vin. |
na boza cun vin laite |
Na boza dal vin. |
na boza per l vin |
N buchel dai ciofs. |
adatà per mëter ite ciofs |
N buchel da ciofs. |
sul buchel iel depënt ciofs |
N buchel de ciofs. |
te buchel iel ciofs laite |
Cassa dai scioldi. |
cassa per mëter ite scioldi |
Cassa de scioldi. |
cassa plëina de scioldi |
Na plaza de auti. |
na plaza plëina de auti |
Na plaza per/dai auti. |
njenieda per lascé i auti iló |
2.7.7 Mo n valguna preposizions y particulariteies
Eserzizies
Artur fova | minonga se lascé judé n artejan.
Su | viers Uedli, sce n jiva ite mo n tòch bosch spës ruvoven pra na nëidia.
Iló ëssel pudù se senté ju y scumencé | liejer.
L messova belau rì | pensé tan giut che l ne n’ova nia plu cialà n liber.
Daduman | ot muessi vester Urtijëi y diesc muessi inò jì Sëlva.
Julia jiva bele | pitla tlupé gialvëijes.
Ncuei sons jita | mi cumpania dutor Persenon.