|
Ncuei daduman ne n’ie Laura nia leveda abenëura.
Gherdëina: Ie ne dije nia.
Talian: Io non dico niente.
Tudësch: Ich sage nichts.
|
La negazion ie tl ladin, per solit, for dopla. Cun la locuzion negazion dopla iel minà che te na medema frasa o perioda iel doi esprescions de negazion, la forma atona (nia azenteda) ne y chëla tonica (azenteda) nia o de d’autra formes de negazion: nianca, pu no y n.i. Do ne possel unì njuntà l elemënt eufonich n’, sce l verb che vën do scumëncia cun n vocal: l ne n’ie nia saurì da fé.
Ne vën dan l verb; nia y l’autra formes de negazion vën riesc do. Coche n vëija dai ejëmpli: l talian possa avëi la negazion dopla: non ... niente. L tudësch, ntant sce, ne l’à nia; coche udon dal ejëmpl iel mé un n elemënt de negazion: nichts.
|
La negazion dl predicat
Ie ne ciante nia.
Ie ne ciante pa.
Ie ne ciante pa nia.
L elemënt de negazion nia toma demez sce l vën adurvà n auter elemënt de negazion.
Wilma ne cianta no.
Karl ne cianta danz no.
Verena ne cianta pu no.
Marta ne cianta nianca (no).
Robert ne cianta mia no.
La negazion dl soget
La negazion dopla no ne ie danter l soget y l verb.
Ie no ne ciante.
L’oma no ne rejona mel de si mutons.
Nëus no ne jon ncuei cun i schi.
La negazion dopla nianca … ne vën spartida dal soget.
Nianca tu ne ciantes.
Nianca l pere ne dij si minonga.
Nianca ëila ne lëura.
Daujin a nia iel mo de d’autra formes de negazion: danz no, ënghedenó, gor (de) no, mia mei, mia no, mpo no, nce no, nët nia, nia mé, nia mo, plu nia, pa nia, nianca, nianca mo, nianca no, no pa, propi nia, pu no, segur de no.
Georg ne va nia sa mont.
Ncuei ne va Georg nia sa mont. / Ncuei ne val nia sa mont.
Georg ne va pa nia / danz no / pa propi nia sa mont.
Nëus ne savon nia, canche messon murì.
Cun pu, danz y nce cun nianca, ne vëniel nia adurvà nia, ma for no sciche negazion.
Viktor ne n’uel pu no cianté.
Chël ne ruva danz no dala diesc da sëira.
Tu ne n’es nianca no dit velch.
Canche l elemënt preverbel ne dla negazion frasela dopla: ne ... nia ie dan n verb che scumëncia cun n vocal, vëniel cunsià de cuncé ite danter ne y l verb l elemënt eufonich: n’ cun l apostrof.
Ie ne n’é nia udù ti fëna.
Tu ne n’audes nia.
Ëila ne n’ie nia a una cun mé.
Ora dla negazion dl predicat (ie ne ciante nia) possel nce unì dant la negazion dl soget:
Ie no ne ciante. Nianca l pere ne cianta.
L cian no ne baia. Nianca l giat ne dorm.
Nëus no ne durmion. Nianca ëila ne bala.
L’ava no ne sauta. Nianca tu ne sbrisces.
Na funzion plu sterscia à no nce tla posizion do l soget y dan l elemënt de negazion ne tla spiegazions o stlarimënc.
Ie no ne mpere.
Heidi no ne sà da cianté.
L ladin no, renfurzatif de negazion tl gherdëina vën dant coche segondo elemënt de negazion, mpede nia, che à perdrët n pue’ n auter senificat.
Rita ne vën nia (=l ie segur che Rita ne vën nia).
Rita ne vën no! (ie l sé; te uderes che la ne vën nia).
Pudon dì che la parola de negazion no à te chësc cajo feter la medema fazion dla particula pa, sce la vën dant coche segondo elemënt de negazion te esprescions che à feter l medemo senificat.
Ie ne ciante pa!
Heidi ne sà pa da cianté!
3.2.1 La negazion te na frasa interogativa
Sce l soget ie n sostantif, vën l verb, pa y l soget a sté danter i doi elemënc de negazion.
Ne va pa la sculea nia a scola?
Ne chëuj pa la sarturëssa nia mi guant?
Ne te à pa la ujina nia cuntà de chësc?
Sce l soget ie n pronom, vën l verb, l pronom y pa a sté danter i doi elemënc de negazion. Canche on tla frasa n verb model o ausilier, sta chësc, deberieda cun l pronom y pa, danter i doi elemënc de negazion.
Ne vala pa nia a scola?
Ne ciantel pa nia plu adaut?
Ne pudons’a nia jì duman cun i schi?
Ne n’al pa nia nevët sa mont?
Te na resposta negativa a na frasa interogativa ti val danora l averb de negazion no:
Ie pa chësta na mëisa? No, chësta ne n’ie nia na mëisa.
Ie pa chël cassù n ucel? No, chël cassù ne n’ie nia n ucel.
Iel pa cavia n banch? No, cavia ne n’iel nia n banch.
Ie pa chël cajù n pëc? No, chël no, ma chël dlongia ie n pëc.
Ie pa chësc tie? No, chësc ne n’ie nia mie.
Scrij pa ti pere? No, mi pere ne scrij nia.
Rejona pa l nëine? No, l nëine ne rejona nia.
3.2.2 La negazion cun i tëmps cumposć
Tla negazion di tëmps cumposć vën l segondo elemënt dla negazion a sté danter l ausilier y l verb prinzipel.
Tëmps cumposć Tëmps scëmpli
Ie ne son nia jit. Ie ne vede nia.
Tu ne n’ies nia stat. Tu ne foves nia iló.
Chësc ne n’à nia custà truep. Chësc ne custova nia truep.
Rita ne n’arà nia cumprà chësc. Rita ne cumprerà nia chësc.
Erna ne n’à nia blandà i ciofs. Erna ne blandova nia i ciofs.
Nce l verb model vën a sté danter i doi elemënc de negazion.
Ëila ne pudova nia l savëi.
Robert ne ulova nia plu lauré.
La mutans ne muessa nia sauté.
Co dijen pa? – Co scrijen pa?
Nia: Ie me piene nia nstës.
Vo sëis nia boni de fé chisc conc.
Nëus jon pu no a scola.
Ma: Ie ne me piene nia nstës.
Vo ne sëis nia boni de fé chisc conc.
Nëus ne jon pu no a scola.
Nia: Chësc ne fej segur nia mel.
Messon mëter verda de nia tumé.
Ie ne vede danz nia al chino.
Ma: Chësc ne fej segur de no mel.
Messon mëter verda de no tumé / de ne tumé nia.
Ie ne vede danz no al chino.
*N cheder drët a puntin n cont dla negazion ladina, tudëscia y taliana abinen te: Gallmann Peter/Siller-Runggaldier Heidi/Sitta Horst: Sprachen im Vergleich. Deutsch–Ladinisch–Italienisch. Der einfache Satz, Bozen 2013, 149–171.
