Can scrijen pa ë y can e?

L grafem ë reprejentea n vocal plutosc daviert. L ie n sonn che se concia ite danter l [ę] palatal daviert y l [a] zentrel y che vën for azentà. La silba te chëla che l vën dant ie nce la silba foneticamënter plu sterscia dla parola (o na parola mé cun una na silba):

bu-tëi-ga, ca-lën-der, cëi-na, cëir, cë-sa, chël, chëu-tra, ëi-fo-ma,
ëu-ra, Gher-dëi-na, lë-tra, ma-ië, ma-në-cia, ma-rën-da,
mu-nëi-da, nëif, Sël-va, sva-ië, Ur-ti-jëi

N.B.
Ël be-ne-dësc (la silba azenteda ie: -dësc)
ma:

la be-ne-de-scion (la silba azenteda ie: -scion)
be-ne-dì

Ël maia da cëi-na.
ma:

Cené cëi-nen dala set da sëira.

La paroles che fina tl singuler cun -ël à l plurel cun -ëi

chël – chëi
ciavël – ciavëi
pavël – pavëi

L ë vën scrit dan i pra la desinënza di verbs tla 2^a persona plurel dl:

La paroles che tl singuler fina cun -à, -é, -el, -al (cun -al mé n valguna paroles) azentei, vën tl plurel scrites cun e zënza i doi ponc.

zità – ziteies
sculé – sculeies
penel – peniei
ciaval – ciavei
tublà – tublei
ciulé – ciuleies
stivel – stivei

Tl rujenà auden nce: *zitëies, *sculëies, ma tl scrit vëniel cunsià de se tenì ala regula dessëura.

Ezezion fej i plurei de:

marcià – marcëi
picià – picëi

L difton -ëu- vën a se l dé, sce l ti va danora l vocal i. L se trata de n difton descendënt cun l azënt sun ë, che propi per chësta rejon ti permët a chësc vocal de unì realisà scialdi daviert. Sce l consonant che vën do l difton -ëu- ie da sëul, formel cun l difton na silba: mi/ëur. Canche l consonant ie al incontra cumbinà cun n vocal, formel cun chësc na silba a pert: fi/ëu/ra

da/ni/ëu/ra, ji/ëut, sa/ji/ëul, se/ni/ëur, sfa/di/ëus, stu/di/ëus, va/ri/zi/ëus

L vocal ë forma nce la desinënza -ë dl infinitif de n valgun verbs dla 1^a coniugazion y dantaldut de chëi che vën da verbs latins che fina cun -care (ti ejëmpli tlo dessot ie marcheda for duta l’ultima silba):

ciarcë, desmincë, ficë, mancë, tacë, picë, runcë, secë, smacë, stancë, sturcë, svacë

N.B. L talian à mantenì la desinënza latina -care. Tenian cont de chësc fat, possa chëi che stënta a desferenzië se lecurdé che a -care talian curespuend tl gherdëina -cë. A verbs talians che fina cun -gare curespuend tl gherdëina -gë, a verbs che fina cun -ciare curespuend -cé:

‘mancare’     mancë
‘seccare’      secë
‘albergare’    albergë
‘allungare’    slungë

ma:

‘ghiacciare’     dlacé
‘intrecciare’     ntercé
‘minacciare’    manacé

A chisc verbs iel mo da junté pro chëi de 1^a categoria che à l vocal -i- dan la desinënza azenteda -ë dl infinitif.

ciaunië, giamië, maië, ncaunië, ntussië, sfumië y n.i.

Ie maie gën jopa da cërn (ma-ie: la silba azenteda ie la prima).
Dé da maië ai pueresc (ma-ië: la silba azenteda ie l’ultima).