• sun uni parola cun de plu silbes, che fina cun n vocal azentà (= tonich):
à abrà, cunià, marcià
é jené, nculé, pavé
ì curì, flurì, patì
ó iló, inió, scenó
ò aldò, inò, purempò
ù cassù, desdrù, mpermetù
Tl ladin gherdëina ne n’ons nia paroles che fina cun n è daviert azentà.
• sun i verbs al infinitif dla 1a: -é y dla 4a: -ì coniugazion:
abiné, lascé, sauté
audì, durmì, giaurì
• sun i monosilabs verbei al infinitif y sun la formes curespundëntes dl
imperatif:
dì (dì!), fé (fé!), rì (rì!), stlù (stlù!)
• sun la formes dla 1a y dla 3a persona singulera y dla 3a persona plurela
dl verb avëi, dé, savëi:
• per desferenzië monosilabs omografs (= paroles cun la medema grafia)
o per desferenzië na pronunzia stluta da una davierta:
• Te n valgun caji possen mëter l azënt grief ( `) per desferenzië l o /ɔ/ daviert da chël stlut /o/ te paroles scenó omografes; nce sce n pudëssa se lascé sun l cuntest, che per l solit ie assé per liejer drët:
Coche dit, l cuntest ie suvënz assé per nes judé a liejer drët:
I ie jic a spaz ora per ch’i bosc [/ɔ/] y d’ascundon se ai dat n grum de bosc [/o/].
L fossa [/o/] bon y drët sce te jisses a fé su la fossa [/ɔ/] da Unissant.
Chël blot [/ɔ/] jëun maia gën pan blot [/o/].
Ël ie n pue’ toch [/o/], ajache l se maia uni di n toch [/ɔ/] de tëurta.
Tl gherdëina ons nce pères de paroles che possa avëi n vocal cun azënt stlut o daviert, o te n’ autra posizion, ma che ne vën nia desferenziei graficamënter; l ne vën nia metù n azënt grafich:
| cum/pa/ni/a |
‘Gesellschaft’ / ‘compagnia’ |
|
[la silba cun l vocal azentà i ie: ni] |
|
|
| cum/pa/nia |
‘Freundin, Kumpanin’ / ‘compagna, amica’ |
|
[la silba cun l vocal azentà a ie: pa] |
|
|
| ma/gia |
‘Juckreiz’ / ‘prurito’ |
|
[la silba cun l vocal azentà a ie: ma] |
|
|
| ma/gi/a |
‘Zauber’ / ‘magia’ |
|
[la silba cun l vocal azentà i ie: gi] |
|
|
| ma/ni/a |
‘Manie, Sucht’ / ‘mania’ |
|
[la silba cun l vocal azentà i ie: ni] |
|
|
| ma/nia |
‘Ärmel’ / ‘manica’ |
|
[la silba cun l vocal azentà a ie: ma] |
|
|
| mi/ni/ster |
‘Amt, Ministerium’ / ‘ministero’ |
|
[-e- daviert, tonich; la silba cun vocal azentà e ie: ster] |
|
|
| mi/ni/ster |
‘Minister’ / ‘ministro’ |
|
[-e- ie n Schwa; la silba cun vocal azentà i ie: ni] |
|
|
| no/na |
‘Patin’ / ‘madrina’ |
|
(sostantif) [-o- stlut] |
|
|
| no/na |
‘neunte’ / ‘nona’ |
|
(numeral ordinal) [-o- daviert] |
|
|
| pop |
‘Kleinkind’ / ‘fanciullo’ |
|
(sostantif) [-o- stlut] |
|
|
| pop |
‘Musik’ / ‘musica’ |
|
(sostantif) [-o- daviert] |
|
|
| pu/jel |
Koseform von: ‘Kalb’ / vezzeggiativo per: ‘vitello’ |
|
[la silba cun l vocal azentà u ie: pu; l -e- ie n Schwa] |
|
|
| pu/jel |
‘Abszess’ / ‘ascesso’ |
|
[la silba cun l vocal azentà e ie: jel; -e- stlut tonich] |
|
|
| sco/la |
‘er/sie seiht ab’ / ‘lui/lei scola’ |
|
(verb) [-o- stlut] |
|
|
| sco/la |
‘Schule’ / ‘scuola’ |
|
(sostantif) [-o- daviert] |
|
|
| tlof |
‘Hülse’ / ‘gluma’ |
|
(sostantif) [-o- stlut] |
|
|
| tlof |
‘Klappertopf ’ bot. / ‘rinanto’ bot. |
|
(sostantif) [-o- daviert] |
|
|
| vi/e/ra |
‘eiserner Ring’ / ‘rondella’ |
|
[i y e forma n iat; l -e- ie belau n Schwa] |
|
|
| vie/ra |
‘Krieg’ / ‘guerra’ |
|
[la silba cun l vocal azentà ie: vie; l -e- vën pronunzià: ë] |
Nce sce chësta paroles ne n’à degun azënt grafich iesen boni de desferenzië chisc omografs aldò dl cuntest:
L pop [/o/ stlut] scota su gën mujiga pop [/ɔ/ daviert].
Mami scola [/o/ stlut] la pasta, ajache i mutons ruva da scola [/ɔ/ daviert].
Mi cumpania [la silba azenteda ie: pa] me à dit che la se à devertì, ajache la fova te na bela cumpania [la silba azenteda ie: ni].
Ël à la mania [la silba azenteda ie: ni] de se lavé tresora la mans, zënza paré ite la mania [la silba azenteda ie: ma].
L minister [la silba azenteda ie: ni; l e ie n Schwa] lëura truepa ëures al di tl minister [la silba azenteda ie: ster; l e ie daviert].
Ti caji de inverscion dl elemënt pronominel coche: al, auzeles, dal, dijeles, dormel, ficela, restel, sautela, uniral, val ne mëten nia l azënt grafich, perchël scrijen:
L azënt stlut ( ´ ) vën adurvà sciche sëni diacritich:
• sun l ś sonor tl mëterman de na parola:
śaradura, śaré, śën, śolba
ma:
sënn ‘Zorn’ / ‘collera’
sené ‘säen’ / ‘seminare’
saré (futur dl verb vester)
• sun l grafem ć tla combinazion sć per desferenzië la pronunzia [∫t∫]: osć dala pronunzia [∫]: busc. Chësc vën dant dantaldut cun plurei de paroles che fina tl singuler cun -st:
• tl cajo de paroles cun l prefis des- o de cumposć de doi paroles, de chëles che la prima fina cun -s y la segonda scumëncia cun c(i)-, muessen mëter l sëni diacritich ( ´ ) sun c(i):
desćëria, desćiacé, desćiarië, desćiaut
desćiaudé, desćiauzaré, desćiulé
sćimà, siesćënt
