a cura di Marco Forni

N valguna carateristiches dl ladin gherdëina

1) La palatalisazion dl latin CA y GA te cia y gia:

BUCCA(M) > bocia
CANE(M) > cian
GALLU(M) > gial


2) La cunservazion dl liam consonantich cun L (BL, CL, FL, GL, PL):

BLANK (mprëst germanich) > blanch
CLAVE(M) > tle
FLAMMA(M) > flama
*GLACIA(M) > dlacia
PLANU(M) > plan

Tl talian ie, ntant sce, l consonant -L- passà a -i-:
FLAMMA(M) > flama ‘fiamma’, FLOCCU(M) > floch ‘fiocco’. La combinazions de ‛consonant + L’ se à cunservà te duc i idioms ladins, mé nia tl fascian: fiama, fioch. Tl ladin gherdëina se à l liam danter i consonanc latins gl y kl svilupà inant te dl (dlacia) y tl (tle).

Lenizion di consonanc intervocalics sëurc latins che possa purté a mudazions nia mé de viers dla sonorisazion dl sonn (ej. T > d), ma nce a na si fricativazion/spirantisazion (ej. P > B > v) o a si sparizion (ej. C > G > -) :

CATENA(M) > ciadëina
SAPERE > savëi
FORMICA(M) > furmia

La lenizion, tud. ‘Schwächung’, ie tla fonetica n prozes de ndeblimënt de n sonn consonantich che da sëurt devënta sonor, per ej.: T > d (ROTA(M) > roda).


3) L se à cunservà la desinënza -(e)s tla segonda persona singulera di verbs:

tu liejes, tu rijes, tu bales.

L se à cunservà -(e)s coche desinënza dl plurel de na gran cumpëida de sostantifs masculins y feminins:

l mulin i mulins
l plajëi i plajëies
l ruf i ruves
la cësa la cëses
la mëisa la mëises
la sëira la sëires


4) Danter l auter à duc i idioms ladins dla Dolomites, y nce vel’ dialet dla Talia dl nord, tla 3a persona singulera y la 3a persona plurela la medema forma:

ël/ëila ie ëi/ëiles ie
ël/ëila à ëi/ëiles à
ël/ëila vën ëi/ëiles vën
ël/ëila fina ëi/ëiles fina
ël/ëila cianta ëi/ëiles cianta


5) L elemënt labial qu- y gu- latin y talian ie jit perdù:

‘quadro’ cheder ‘lingua’ lënga


6) Consonanc dopli

Tl ladin ne n’iel nia i consonanc dopli:

FLAMMA > flama
GUTTA > gota
TERRA > tiera

On mé l dopl -ss- intervocalich sëurt per l desferenzië dal -s- sunënt (cësa):

cassa, cuessa, fòssa, ël muessa
ma: luesa, mosula, mëisa, drusé


7) L latin -l- dan dental o palatal

-l- ons al didancuei mé tl ladin dla Val Badia. Ti autri idioms ladins iel de regula vocalisà te -u-.

lat. gherdëina mar./bad.
ALTUM aut alt
SALTARE sauté salté
FALSUM fauz fals/falz
FALCEM fauc falc