a cura di Marco Forni

Scrì adum o destacà

Pudon bën dì che la regula ortografica plu elementera y che n se vëija ora ie chëla che ublighea a spartì la paroles danter ëiles. L ie na bela defrënza sce n dij: chël san bën che l ie bon o: sambën che l ie bon; tan bën che l à liet o tambën ël che ëila à liet; ie ne ndé nia de ti n dé mo n tòch; l nen ie de plu che se pertënd scialdi deplù.
Notedesmincëdemé ie n ciof che flurësc dut adum y la stëila da mont ie spartida.
Nce tl gherdëina iel unì a se l dé formes de univerbazion tres l dubliamënt fonosintatich; chësc uel dì che l consonant iniziel de na parola vën duplicà sce chësta parola vën trata adum cun la parola che vën dant. L ie daniëura na parola curta che fina cun vocal sciche p.ej. na preposizion. L consonant -s- sentà ite danter doi vocai al scumenciamënt dl segondo elemënt vën nsci scrit mo n iede. Nëus dijon y scrijon sciche forma de salut: a se udëi, ma l se à nravisà ite y pudon nce scrì: assudëi. L Dizioner (2013) à sëurantëut tramedoi formes. Nia dinrer liejen nce dassëira, ma l vën cunsià, canche n scrij, de destaché la preposizion dal sostantif y scrì: da sëira.
L vën nce dant paroles trates adum che forma nsci na sëula unità, coche i ejëmpli tlo dessot danter la preposizion a y l articul determinatif, o l verb y i pronoms soget entlitics.

a l, a la (prep. + pron. oget diret) tu dësses jì a l crì; tu ves a la tò
a i, a les (prep. + pron. oget diret) ie vede a i crì, y tu a les cherdè
al, ala (prep. + art.) son jit al chino y ala cunferënza
ai, ala (prep. + art.) son jit ai cunzerc y ala cunferënzes
à l, à la (verb + art.) nsëira à l pere judà; ël à la tos
à i, à la (verb + art.) pona à i mutons judà; ëi à la pënes
al, ala (verb + pron. soget) inier al maià bon;
ala fin ala maià dut
ai, ales (verb + pron. soget) inant ai cuntà na storia;
do se ales desmincià dut



Nce doi singula paroles possa unì trates adum te una na sëula parola, mudan a chësta maniera nce n pue’ si senificat uriginel.

dan mesdì ‘vor Mittag’ / ‘prima di mezzogiorno’
dan mesdì ne me vala nia ora
danmesdì ‘Vormittag / ‘mattinata’
n danmesdì plën de mpënies
da duman ‘ab morgen’ / ‘da domani’
da duman muda l tëmp
daduman ‘morgens’ / ‘al mattino’
levé daduman abenëura
(n) bon marcià ‘ein guter Handel’ / ‘un buon affare’
ncuei ei fat n bon marcià
(a) bonmarcià ‘billig’ / ‘a buon mercato’
cumpré a bonmarcià
de plu ‘mehrere’ / ‘diversi’
de plu mutans fova amaledes
deplù ‘mehr’ / ‘di più’
on bujën de deplù tëmp
n dé (n = partitif) ie te n dé bën mo
ndé ndé ie ne ndé nia truep
n savëi (n = partitif) chël n sà d’uni sort
nsavëi ne n’ulëi nia plu nsavëi
n dì (n = partitif) ël uel n dì inò na sia
ndì tu es ënghe da ndì de chësc
n fé (n = partitif) ie é ënghe da n fé de chëi
nfé cun chël ne n’uei nia avëi da nfé velch
san bën ‘das weiß man wohl’ / ‘questo si sa’
chësc san bën
sambën* ‘selbstverständlich’ / ‘certo’
vënies’a nce tu ala festa? sambën!
tan bën ‘wie gut er sich benommen hat’ /
‘come si è comportato bene’
tan bën che l se à astilà
tambën* ‘sowohl ich als auch du’ /
‘sia io che tu’
tambën ie che tu

* Dan i consonanc b y p scrijons for m bilabial (a gauja de na assimilazion fonetica parziela dl n dental al consonant b o p che vën do):

mbincé, mbracé, mbraneda; mparé, mpëni, mpermalëus